Ο Γρηγόριος Μεζεβίρης διηγείται:

«Οι προσωπικές μου παρατηρήσεις, παρατηρήσεις νεαρού αξιωματικού διετούς υπηρεσίας, επί των ναυτικών επιχειρήσεων του ελληνοτουρκικού πολέμου δεν έχουν ίσως μεγάλη αξία.  Αναπολώντας όμως εκ των υστέρων τα γεγονότα αυτά κάτω από το πρίσμα της πείρας που απέκτησα από τότε, αντιλαμβάνομαι ότι όσα τότε διαισθάνθηκα δεν απείχαν πολύ απ’ την πραγματικότητα.

Αναμφισβήτητα, από πλευράς υλικού, η σύγκριση των δυνάμεων ήταν σημαντικά υπέρ του αντιπάλου.  Αν το θ/κ «ΑΒΕΡΩΦ» ήταν σύγχρονο πλοίο και πολύτιμο για την εποχή εκείνη απόκτημα, τα τρία παλιά θωρηκτά [«ΥΔΡΑ», «ΣΠΕΤΣΑΙ», και «ΨΑΡΑ»] ήταν ενός αποτυχημένου πειραματικού τύπου που διέθεταν αναχρονιστικό πυροβολικό και υποτυπώδη μέσα διεύθυνσης βολής και που κινδύνευαν να βυθιστούν και με ένα μόνο καίριο πλήγμα..

Η απόκτηση των τεσσάρων αντιτορπιλικών/ ανιχνευτικών των 1.000 τόνων [“ΑΕΤΟΣ», «ΛΕΩΝ», «ΠΑΝΘΗΡ» και «ΙΕΡΑΞ»] που είχαν καταπλεύσει στην Ελλάδα χωρίς τορπίλες, ενίσχυσε ουσιαστικά τις ελαφρές μας δυνάμεις. Κι αυτά όμως τα αντιτορπιλικά θα ήταν ανίσχυρα, αν τα δυο εχθρικά εύδρομα εκπλήρωναν σωστά τον προορισμό τους.

Η εκπαίδευση στα παλιά θωρηκτά ήταν ανεπαρκής [βλέπε «Τα πρώτα Χρόνια στο Ναυτικό»] και ίσως αρκετοί από τους επιβαίνοντες να έλαβαν μέρος σε εκτέλεση πραγματικών πυρών κατά τη διάρκεια των ναυμαχιών.  Το σύγχρονο υλικό του θ/κ «ΑΒΕΡΩΦ» προσφέρονταν πολύ περισσότερο για εφαρμογή των νέων μεθόδων που δίδαξε η πρώτη Βρετανική Αποστολή.  Και σ’ αυτό όμως το θωρηκτό, η εκπαίδευση απείχε πολύ από το να είναι τέλεια και γι αυτό στη δεύτερη ναυμαχία, μετά την πείρα που αποκτήθηκε στην πρώτη, η βολή του πλοίου ήταν πιο αποτελεσματική.

Το προσωπικό των ελαφρών σκαφών επέδειξε άριστες ναυτικές ικανότητες που επέτρεψαν τη συνέχιση των περιπολίων έξω από τα στενά των Δαρδανελίων κάτω από ακραίες χειμερινές συνθήκες και χωρίς διακοπή.  Η δράση των τορπιλικών σκαφών θα ήταν πιθανώς ακόμα πιο σημαντική, αν είχαν ευκαιρίες εκπαίδευσης σε τορπιλικές επιθέσεις.  Τέτοιες ευκαιρίες δόθηκαν στα αντιτορπιλικά μας στη δεκαετία που προηγήθηκε του τελευταίου πολέμου.

Εκείνο που έδωσε τη νίκη ήταν οι ηθικές δυνάμεις, οι έμφυτες ικανότητες προσαρμογής του Έλληνα και οι ναυτικές αρετές του προσωπικού.

Η προσωπικότητα του Αρχηγού του Στόλου Ναυάρχου Π. Κουντουριώτη

Κατά πρώτο λόγο, αποφασιστική επίδραση είχε η πετυχημένη επιλογή του Αρχηγού του Στόλου, Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη.  Αν και στερούνταν επιτελικής κατάρτισης, είχε από τη φύση προικιστεί με προσόντα πραγματικού αρχηγού και ακολουθούσε με το ένστικτό του τις υγιείς αρχές του πολέμου. Έχοντας βάλει ως σκοπό την καταστροφή του αντιπάλου, έπραξε όλα όσα εξαρτιόνταν από τον ίδιο για να τον πραγματοποιήσει.  Ατρόμητος απέναντι στον εχθρό, πολλές φορές παράτολμος, γνώριζε πώς να αναλαμβάνει ευθύνες αλλά και να ορθώνει το ανάστημά του απέναντι στο Κέντρο, όταν αυτό απαιτείτο.  Απολάμβανε τον πλήρη σεβασμό και την απόλυτη εκτίμηση των υφισταμένων του, που συγχρόνως γνώριζαν άριστα ότι δεν ήταν διατεθειμένος να ανεχθεί καμιά συζήτηση των διαταγών του και ότι θα πάτασσε αμείλικτα κάθε τυχόν λιποψυχία.

Η τεχνική κατάρτιση των περισσοτέρων από τα στελέχη ήταν ανεπαρκής, η έλλειψη όμως αυτή αντισταθμίζονταν κατά πολύ από το υψηλό φρόνημα και την αποφασιστικότητα για πάση θυσία νίκη.  Ανάλογα προσόντα χαρακτήριζαν και τα πληρώματα.  Είχαν πλήρη εμπιστοσύνη στους προϊστάμενούς τους, αψηφούσαν τους κινδύνους και άντεχαν στις κακουχίες, διαπνέονταν από άκρατο ενθουσιασμό και ήταν πεπεισμένοι για τη Νίκη.

Δεν επιθυμώ να υποτιμήσω τον αντίπαλο, που η ανδρεία του τουλάχιστον στον πόλεμο στη ξηρά ήταν πάντα γνωστή. Από την εν γένει δράση του όμως προκύπτει ότι, με μοναδική εξαίρεση την έξοδο του εύδρομου «ΧΑΜΗΔΙΕ», στερούνταν αποφασιστικότητας και  υστερούσε από επαγγελματικής πλευράς σε σχέση με μας.

Οι απόψεις μου αυτές βρίσκονται ίσως σε αντίθεση με ορισμένα ιστορικά δημοσιεύματα που εμφανίζουν και τους δυο αντίπαλους σε πολύ ψηλότερο επαγγελματικό επίπεδο.  Νομίζω όμως ότι η επισήμανση των ελλείψεων, παράλληλα με τα επιτεύγματα, είναι πολύ χρήσιμη για την εξαγωγή συμπερασμάτων για το μέλλον.

Οι πολεμικές προετοιμασίες στο θ/κ «ΨΑΡΑ»

Το θωρηκτό “ΨΑΡΑ”

Σχετικά τώρα με την πολεμική περίοδο θα εξιστορήσω μόνο όσα προσωπικά αντιλήφθηκα και όπως αυτά αποτυπώθηκαν στη μνήμη μου.

Το θ/κ «ΨΑΡΑ», όπως και τα περισσότερα πλοία του Στόλου του Αιγαίου, είχαν καταπλεύσει στο Φάληρο από τις παραμονές της κήρυξης του πολέμου. Εκεί έγιναν οι συμπληρωματικές εργασίες κινητοποίησης προσωπικού και υλικού και η προετοιμασία των πλοίων για μάχη.  Κατά την περίοδο αυτή, όλοι επιδόθηκαν με ενθουσιασμό και ακάματη εργατικότητα στο έργο τους και ο καθένας προσπαθούσε με ατομική του πρωτοβουλία να αναπληρώσει τα κενά της εξασκήσεως σε καιρό ειρήνης, τότε που δεν είχαν αντιμετωπιστεί οι συνθήκες της πραγματικότητας. Πάλι θριάμβευσε το ελληνικό δαιμόνιο της εν του προχείρου αντιμετώπισης των καταστάσεων.  Αξίζει να αναφέρω μερικές χαρακτηριστικές σκηνές που άγγιζαν τα όρια του κωμικού και που σήμερα θα ήταν ακατανόητες:

Στο σύγχρονο Ναυτικό, οι επιβαλλόμενες ενέργειες των πλοίων κατά τις περιόδους κινητοποιήσεως και πολέμου αναφέρονται λεπτομερώς στους Φακέλους Κινητοποιήσεως και στα Βιβλία Μάχης.  Στις περιόδους ειρήνης μάλιστα, εκτελούνται συχνές ασκήσεις εφαρμογής των μέτρων αυτών. Εκείνη την εποχή, τα βιβλία αυτά ήταν άγνωστα και υπήρχε μόνο ένα βιβλία Διαιρέσεων του προσωπικού στις διάφορες θέσεις που περιελάμβανε και περιληπτικά μερικές γενικές οδηγίες.  Όταν, ως αξιωματικός της Γενικής Επιστασίας, μου ανατέθηκαν οι σχετικές προετοιμασίες χωρίς καμιά συμπληρωματική οδηγία, είχα για μόνο οδηγό την κοινή λογική και την πολύ μικρή μου πείρα.  Κατά την εκτέλεση όμως αυτής της εργασίας, ήρθα απροσδόκητα σε σύγκρουση με τις πολύ περίεργες αντιλήψεις του Κυβερνήτη και κάποια μάλιστα στιγμή αντιμετώπισα για πρώτη φορά την οργή του. Στα παλιά αυτά θωρηκτά υπήρχε πλήθος εύφλεκτων υλικών και ξύλινες κατασκευές που έπρεπε να αποβιβαστούν στη ξηρά.  Γι αυτόν τον σκοπό είχε πλευρίσει ένα πλοιάριο στο θ/κ «ΨΑΡΑ» στο οποία επιβιβάζονταν τα είδη που κατά την κρίση μου δεν ήταν απαραίτητα στη πολεμική περίοδο. Μεταξύ αυτών ήταν και οι φεγγίτες των οροφών των διαμερισμάτων του Κυβερνήτη και των αξιωματικών, στη θέση των οποίων τοποθετούνταν χαλύβδινες πλάκες. Τη στιγμή όμως που αφαιρούνταν ο φεγγίτης του Κυβερνήτη, μόλις το αντιλήφθηκε, ανέβηκε έξαλλος στο κατάστρωμα και με επιτίμησε με δριμύτητα διότι πείραξα το διαμέρισμά του και διέταξε να παραμείνει ο φεγγίτης στη θέση του. Δεν ήταν όμως η μόνη περίπτωση που στην εκτέλεση της υπηρεσίας που μου είχε ανατεθεί δυσαρέστησα άθελά μου τον γενναίο αυτόν ναυτικό και πραγματικό κύριο.

Είχα διατάξει να τοποθετηθούν οι ρίποι σύγκρουσης [μεγάλα τεμάχια διπλής οθόνης που χρησιμοποιούνται για τη προσωρινό κλείσιμο οπών στα ύφαλα], που δεν είχαν ποτέ δοκιμαστεί, και να παραμείνουν μόνιμα στερεωμένες οι αλυσίδες τους, όπως επιβάλλονταν σε καιρό πολέμου. Δυστυχώς και αυτό υπέπεσε στην αντίληψη του Κυβερνήτη που διέταξε να κλειστεί ο ρίπος στη αποθήκη καθώς θεώρησε τη δοκιμή κακό οιωνό, προάγγελο ότι θα υπάρξει ανάγκη χρησιμοποιήσεώς του στην πραγματικότητα. Δεν πέρασε πολύ καιρός και χρειάστηκε να χρησιμοποιηθεί ο ρίπος, ευτυχώς όχι κατά τη διάρκεια της μάχης, αλλά κατά τη διάρκεια κάποιας αγκυροβόλησης  όταν λόγω κακής λειτουργίας του εργάτη η άγκυρα προκάλεσε σκίσιμο στα ύφαλα του πλοίου. Για όμοιους λόγους συναντήσαμε κατηγορηματική άρνηση του Κυβερνήτη όταν  με τον γιατρό του πλοίου ζητήσαμε την έγκρισή του για την προετοιμασία κάτω από το κατάστρωμα του θωρηκτού πρόχειρων σταθμών επιδέσεως τραυματιών.  Σ’ αυτό το σημείο ο Κυβερνήτης δικαιώθηκε στις προβλέψεις του  εκ των υστέρων χάρις στην αστοχία της βολής του αντιπάλου στις ναυμαχίες και δεν χρειάστηκε να παρασχεθεί βοήθεια σε τραυματίες.  Οι λαμπροί αυτοί άνθρωποι με τα τόσα προσόντα είχαν και τις προλήψεις και τις αδυναμίες τους.

Ανάλογες αντιλήψεις επικρατούσαν και όσον αφορά τη συνέχιση της ελλιπούς εκπαίδευσης κατά τη διάρκεια της πολεμικής περιόδου. Με δυσκολία έδινε την έγκρισή του ο Κυβερνήτης για την εκτέλεση γυμνασίων εν όρμω, για να μην κουράζεται το πλήρωμα. Με τις συνθήκες όμως που επικρατούσαν τότε, η υπηρεσία στα θωρηκτά δεν ήταν καθόλου κοπιαστική και η λογική απασχόληση του πληρώματος σε γυμνάσια και εργασίες θα συντελούσε στη διατήρηση του πολεμικού πνεύματος και της πειθαρχίας.  Ίσως όμως και λόγω της ανεπάρκειας πυρομαχικών, οι μόνες ευκαιρίες εκτέλεσης πυρών κατά την πολεμική περίοδο παρουσιάστηκαν στη διάρκεια των ναυμαχιών.  Όσοι συνεργάστηκαν με το Βρετανικό Ναυτικό κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου γνωρίζουν πόσο εντατική εκπαίδευση πραγματοποιείτο στα πλοία, όταν δεν ήταν απασχολημένα σε πολεμικές αποστολές.

Οι υπάρχουσες ελλείψεις, που με διαφορετικό αντίπαλο ήταν πιθανό να αποβούν μοιραίες, δεν είχαν καμιά επίδραση στο ηθικό του προσωπικού. Μία ήταν η επικρατούσα κεντρική ιδέα από τον Αρχηγό μέχρι τον τελευταίο ναύτη:  Σαν συνεχιστές ενδόξων παραδόσεων επρόκειτο, για πολλοστή φορά στην ιστορία του Έθνους, να αντιμετωπίσουμε τον προαιώνιο εχθρό, είχαμε την υποχρέωση να νικήσουμε και θα νικούσαμε. Με αυτές τις σκέψεις αποπλέαμε από τον Φαληρικό όρμο στις 5 Οκτωβρίου του 1912…

5 Οκτωβρίου 1912, Ο απόπλους του Στόλου από το Φάληρο[Φωτογραφία Α. Γαζιάδη από το “Βαλκανικοί Πόλεμοι” Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος 2005]

Οι πρώτες πολεμικές επιχειρήσεις

Η πρώτη πολεμική επιχείρηση υπήρξε η άνευ σημαντικών γεγονότων κατάληψη της νήσου Λήμνου, της οποίας ο όρμος Μούδρος επρόκειτο να χρησιμεύσει ως πολεμικό ορμητήριο του Στόλου.  Σε εποχή που το αεροπορικό όπλο ήταν άγνωστο, καλλίτερη επιλογή ορμητηρίου δεν μπορούσε να γίνει και ήδη, αυτή καθεαυτή, αποτελούσε το πρώτο βήμα για την εξασφάλιση της  κυριαρχίας του Αιγαίου.  Ακολούθησε η κατάληψη από διάφορα πλοία, μεταξύ των οποίων και το δικό μας, των τουρκοκρατούμενων νήσων του Βορείου Αιγαίου.

Κατά τη διάρκεια μιας από αυτές τις αποστολές δόθηκε διαταγή στο θ/κ «ΨΑΡΑ» να διενεργήσει νηοψία σε Αυστριακό ατμόπλοιο  που κατευθύνονταν προς τα Στενά.  Συμμετείχα στο άγημα που στάλθηκε στο Αυστριακό πλοίο και παραβρέθηκα σ’ ένα συγκινητικό επεισόδιο. Μόλις η λέμβος μας πλεύρισε στο ατμόπλοιο, κατέβηκε τρέχοντας την κλίμακα ένας κύριος με πολιτική περιβολή και το εθνικό κάλυμμα των Τούρκων, το οποίο πέταξε μόλις ανέβηκε στη λέμβο και αναφώνησε: «Δόξα σοι ο Θεός, είμαι ελεύθερος!».  Ήταν ένας Έλληνας αξιωματικός του Στρατού που υπηρετούσε στο Προξενείο της Θεσσαλονίκης για τις εκεί εθνικές οργανώσεις και που είχε επιβιβαστεί λαθραία στο αυστριακό ατμόπλοιο, ακριβώς με την ελπίδα διαφυγής σε περίπτωση εκτέλεσης νηοψίας από Ελληνικό πολεμικό πλοίο.  Στη συνέχεια ανέβηκε πάλι στο πλοίο συνοδευόμενος από εμάς και μας υπέδειξε Τούρκους αξιωματικούς με πολιτική περιβολή  που είχαν επίσης επιβιβαστεί στην Θεσσαλονίκη.  Αυτοί παραδέχθηκαν την ιδιότητά τους και συνελήφθηκαν αιχμάλωτοι. Ένας Άγγλος δημοσιογράφος, επιβάτης στο πλοίο, πήρε φωτογραφίες κατά την εκτέλεση της νηοψίας και μου ζήτησε την διεύθυνσή μου στην Αθήνα.  Λίγο καιρό μετά, έκπληκτοι οι δικοί μου λάμβαναν από την
Αγγλία την φωτογραφία μου.

1912, ο Σημαιοφόρος Γρηγόριος Μεζεβίρης στη νηοψία Αυστριακού ατμόπλοιου

1912, Άγημα του θ/κ “ΨΑΡΑ” εκτελεί νηοψία σε Αυστριακό Ατμόπλοιο

Η πρώτη εντυπωσιακή επιχείρηση Ελληνικού πολεμικού που προκάλεσε αφάνταστο ενθουσιασμό στον Στόλο ήταν η καταβύθιση στη Θεσσαλονίκη του μικρού Τουρκικού θωρηκτού “ΦΕΤΧΙ- ΜΠΟΥΛΕΝ”, από το τορπιλοβόλο 11 που εισέπλευσε νύχτα.  Η είδηση στην “ΕΣΤΙΑ” της 19ης Οκτωβρίου 1912

Αν και, όπως έγινε κατόπιν γνωστό, το πλοίο που βυθίστηκε ήταν αφοπλισμένο, το εγχείρημα διατηρούσε την αξία του γιατί η είσοδος του κόλπου είχε καλή για την εποχή εκείνη επάκτιο άμυνα και προστατεύονταν με ναρκοπέδιο.  Για τον πρώτο αυτόν άθλο απονεμήθηκαν εξαιρετικές τιμές στον Κυβερνήτη Υποπλοίαρχο Ν. Βότση, που προβιβάστηκε κατ’ απόλυτο επιλογή στον ανώτερο βαθμό.  Όσον αφορά το τελευταίο αυτό μέτρο, που η εφαρμογή του επαναλήφθηκε και κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν νομίζω ότι ήταν προς όφελος της μελλοντικής σταδιοδρομίας του τιμηθέντος λίαν ικανού αξιωματικού.  Δημιούργησε επιβλαβείς για την εσωτερική ησυχία του Ναυτικού δυσαρέσκειες μεταξύ των συναδέλφων του που υπερπηδήθηκαν και από τους οποίους πολλοί ήταν επίσης ικανότατοι και είχαν πολύ καλή πολεμική υπηρεσία, αλλά δεν τους δόθηκε ανάλογη ευκαιρία.

Οι έξοδοι των θωρηκτών συνεχίστηκαν για την κατάληψη της Μυτιλήνης και την προστασία της  απόβασης στην Αλεξανδρούπολη του Βουλγαρικού Στρατού που μεταφέρθηκε από τη Θεσσαλονίκη, χωρίς να χρειαστεί να δράσουν τα πλοία.  Μετά την τελευταία αυτή επιχείρηση, ο Ναύαρχος εκτέλεσε επίδειξη κατά μήκος της ακτής της χερσονήσου της Καλλίπολης. Επανέλαβε τις προκλητικές αυτές κινήσεις του Στόλου και σε επόμενες εξόδους, χωρίς να επιτύχει την επιδιωκόμενη εμφάνιση εχθρικών πλοίων.  Πάντως, οι ενέργειες αυτές έγιναν δεκτές με ενθουσιασμό από το προσωπικό και συνετέλεσαν στη διατήρηση του υψηλού φρονήματος.  Ήταν μάλιστα ιδιαίτερα ευχάριστες για τους υπηρετούντες στα θωρηκτά που είχαν κουραστεί από την μακρά τους παραμονή στο αφιλόξενο ορμητήριο και ζήλευαν τους συναδέλφους τους στα αντιτορπιλικά που ήταν επιφορτισμένοι με την επιτήρηση των Στενών και ζούσαν την πολύ κοπιαστική αλλά ενδιαφέρουσα ζωή του πραγματικού θαλασσινού.

Η ναυμαχία της Έλλης

Η αυγή της πρώτης μεγάλης ημέρας του σύγχρονου Ελληνικού Ναυτικού, της 3ης Δεκεμβρίου 1912, βρήκε την κύρια δύναμη του Στόλου να πλέει μεταξύ Ίμβρου και χερσονήσου της Καλλίπολης.  Μέχρι την ημέρα εκείνη είχαν διαψευστεί οι ελπίδες να συναντήσουμε τον εχθρό, κυκλοφορούσαν μάλιστα στον Στόλο σχετικά σατυρικά δίστιχα ενός Σημαιοφόρου που διασκέδαζαν αξιωματικούς και πληρώματα.  Με την ανατολή του ήλιου φάνηκαν  προς την έξοδο των Στενών πολλοί καπνοί πλοίων και λίγο μετά την έπαρση της Σημαίας οι σάλπιγγες ήχησαν το χαρμόσυνο άγγελμα της
πολεμικής έγερσης.

Σε εκτέλεση διαταγής του Κυβερνήτη πήγα στα πυροβολεία και εν μέσω ζητωκραυγών διάβασα στα πληρώματα το ιστορικό σήμα του Ναυάρχου:

«Με την δύναμιν του Θεού, τας ευχάς του Βασιλέως μας  και εν ονόματι του δικαίου, πλέω μεθ’ορμής ακαθέκτου και με την πεποίθησιν της νίκης, εναντίον των εχθρών του Γένους»

Κατά την μάχη το έργο μου ως αξιωματικού ασφαλείας ήταν να οδηγήσω τα αγήματα μάχης στην κατάσβεση πυρκαγιών, στην επισκευή βλαβών, κλπ. Όμως, και στις δυο ναυμαχίες τέτοια περίπτωση δεν υπήρξε.  Μπόρεσα έτσι να παρακολουθήσω την εξέλιξη της ναυμαχίας από το κατάστρωμα, αν και συχνά απομακρυνόμουνα για να επιθεωρήσω τις ομάδες κάτω από το κατάστρωμα που δεν είχαν επικεφαλής αξιωματικό.

Διατηρώ ζωηρή στη μνήμη μου την εικόνα του θ/κ «ΑΒΕΡΩΦ» να αναπτύσσει την μέγιστη ταχύτητα και να αποχωρίζεται από τα υπόλοιπα πλοία για να καταδιώξει τον εχθρικό Στόλο από κοντά και κάτω από τα πυρά των πυροβολείων των Στενών.  Κάποια στιγμή, παρά την πτώση των βλημάτων που το εξαφάνιζαν με τους πίδακες νερού που σήκωναν, το πλοίο φαίνονταν περικυκλωμένο από παντού.  Με αίσθημα αγωνίας παρακολουθούσαμε από τα παλιά θωρηκτά το πλοίο που κινδύνευε ανίσχυροι, λόγω έλλειψης επαρκούς ταχύτητας, να σπεύσουμε να βοηθήσουμε.  Όταν απομακρύνθηκε ο κίνδυνος και το θ/κ «ΑΒΕΡΩΦ» βγήκε απ’ τη δύσκολη θέση με ελαφρές μόνο βλάβες , το αίσθημα ανακούφισης ήταν γενικό και σε όλα τα πλοία επικράτησε φρενήρης ενθουσιασμός.

Όπως διαπιστώθηκε εκ των υστέρων, αυτή η παράτολμη ενέργεια δεν απέδωσε το προσδοκώμενο αποτέλεσμα να καταφέρει καίριο πλήγμα στον εχθρό, ιδιαίτερα επειδή την κρίσιμη στιγμή η ταχύτητα του  θ/κ «ΑΒΕΡΩΦ» περιορίστηκε πολύ λόγω υπερθέρμανσης των πλαστικών εμφρακτών των πυροβόλων του.  Η αποχώρηση όμως του εχθρού προς το ασφαλές ορμητήριό του, αν και βρέθηκε σε εξαιρετικά ευνοϊκές γι’ αυτόν συνθήκες και είχε υποστεί ασήμαντες μάλλον βλάβες, αποτέλεσε μια μεγάλη ηθική νίκη του Έλληνα Ναυάρχου.

Παρά την απειρία μου εκείνης της εποχής, μου φάνηκε περίεργη η διάταξη μάχης των 4 ανιχνευτικών που τάχθηκαν σε απόσταση 1.000 μέτρων από τα θωρηκτά και προς την αντίθετη πλευρά του εχθρού, διακινδυνεύοντας έτσι από τις μακρινές βολές των εχθρικών βλημάτων.  Ο κύριος προορισμός στη μάχη αυτών των πλοίων, που δεν διέθεταν τότε τορπίλες, ήταν η απόκρουση επιθέσεων κατά της κύριας μας δύναμης από τα ελαφρά εχθρικά σκάφη.   Σύμφωνα με τις νεώτερες αντιλήψεις, η ενδεδειγμένη θέση τους μάχης θα ήταν μερικά μίλια από την πλώρη των θωρηκτών και προς την μαχόμενη πλευρά τους.  Ανάλογη θα έπρεπε να είναι η θέση και των αντιτορπιλικών που ήταν εφοδιασμένα με τορπίλες, που είχαν προορισμό την διενέργεια προσβολής κατά της κύριας δύναμης του αντίπαλου και ενδεχομένως να την αποκρούσουν.  Είχε τότε λεχθεί ότι τα ανιχνευτικά είχαν ταχθεί σε τέτοια θέση ώστε να χρησιμοποιήσουν τα ταχυβόλα τους κατά των εχθρικών θωρηκτών , αν η απόσταση μάχης κατέβαινε κάτω από τα όρια αποτελεσματικής βολής των πυροβόλων τους.  Μάλλον όμως ο Ναύαρχος επιθυμούσε να έχει συγκεντρωμένα όλα τα πλοία κάτω από τις άμεσες διαταγές του και σε απόσταση επαφής με οπτικά σήματα, μη έχοντας εμπιστοσύνη στην ασύρματη επικοινωνία της εποχής εκείνης.

Χαρακτηριστικά του πολέμου εκείνου είναι και μερικά επεισόδια που αντιλήφθηκα στο θ/κ «ΨΑΡΑ»:

Ο αξιωματικός επικεφαλής του πυροβολείου του μεσοστέγου θεωρώντας ότι η παραμονή σε αδράνεια των ανδρών των ταχυβόλων κατά τη διάρκεια της μάχης μπορούσε να έχει κακή επίδραση στο ηθικό τους, διέταξε την έναρξη πυρός από απόσταση πολύ μεγαλύτερη από το βεληνεκές των ταχυβόλων χωρίς να δώσει κανένα στοιχείο βολής.  Βρισκόμενος κοντά του τη στιγμή εκείνη του υπενθύμισα αυτό για να πάρω την απάντηση: «ας βάλλουν όπως θέλουν, αρκεί να βάλλουν». Αφού σπαταλήθηκαν αρκετά βλήματα που έπεφταν μεταξύ των δυο παρατάξεων, ο αρχηγός του πυροβολείου πείσθηκε να διατάξει παύση πυρός.  Ο ανεφοδιασμός των πυρομαχικών αυτών των πυροβόλων από τις πυριτιδαποθήκες ήταν χειρονακτικός και γίνονταν από ομοχειρία ανδρών κυρίως του μαγειρείου υπό την διοίκηση του αθλητικών διαστάσεων πολιτικού μαγείρου!   Με τέτοια ταχύτητα γίνονταν ο ανεφοδιασμός ώστε, παρά τον σημαντικό αριθμό των πυρομαχικών που καταναλώθηκαν, όταν έπαυσε το πυρ το κατάστρωμα του μεσοστέγου είχε στρωθεί από αχρησιμοποίητα πυρομαχικά. Διατάχθηκε η άμεση μεταφορά τους στις πυριτιδαποθήκες, διότι αποτελούσαν άσκοπο κίνδυνο.

Κάποια στιγμή, που προσωρινά διακόπηκε η μάχη, βγήκα στο κατάστρωμα και ανακάλυψα ότι οι ομοχειρίες των πρυμναίων πυριτιδαποθηκών είχαν εγκαταλείψει την θέση τους και είχαν αναρριχηθεί από την εσωτερική κλίμακα του πρυμναίου ιστού στο θωράκιο και από εκεί παρακολουθούσαν τις φάσεις της μάχης, ζητωκραυγάζοντας και κουνώντας τους πίλους τους όταν νόμιζαν ότι είχε κτυπηθεί κάποιο εχθρικό πλοίο.  Με μεγάλη δυσκολία έπεισα τους ενθουσιώδεις αυτούς άνδρες να γυρίσουν στις θέσεις τους.

Τα παλιά θωρηκτά αφού βγήκαν άτρωτα από την μάχη, λίγο μετά τη λήξη της κινδύνευσαν σοβαρά από φιλική τορπίλη που ξέφυγε από τον τορπιλοβλητικό σωλήνα του θ/κ «ΑΒΕΡΩΦ» και πέρασε σε μικρή απόσταση από την γραμμή των θωρηκτών.»